કેન્દ્રીય જલ શક્તિ મંત્રી શ્રી સી. આર. પાટીલે ગંગા સંરક્ષણ પર ઇટીએફની 14મી બેઠકની અધ્યક્ષતા કરી

(જી.એન.એસ) તા. 12

નવી દિલ્હી,

કેન્દ્રીય જલ શક્તિ મંત્રી શ્રી સી. આર. પાટીલે ગંગા સંરક્ષણ પર એમ્પાવર્ડ ટાસ્ક ફોર્સ (ઇટીએફ)ની 14મી બેઠકની અધ્યક્ષતા કરી હતી. જેમાં સંકલિત અને ટેકનોલોજી-સંચાલિત અભિગમ મારફતે નદીને સ્વચ્છ અને વધારે સ્થાયી બનાવવાની સરકારની કટિબદ્ધતાની પુનઃપુષ્ટિ કરવામાં આવી હતી. તેમણે ગંગાને નવજીવન આપવાનાં પોતાનાં વિઝન પર ભાર મૂકીને વિવિધ પ્રોજેક્ટનાં સમયસર અમલીકરણની જરૂરિયાત પર ભાર મૂક્યો હતો. પ્રદૂષણ નિયંત્રણ માટે કડક પગલાં લેવાની જરૂર હતી અને આંતર-મંત્રાલય સંકલન વધારવાની જરૂરિયાત પર ભાર મૂક્યો હતો. તેમણે લાંબા ગાળાની સ્થિરતા હાંસલ કરવા માટે જીઓસ્પેશ્યલ ટેકનોલોજી, રિયલ-ટાઇમ મોનિટરિંગ સિસ્ટમ અને નવીન સંરક્ષણ વ્યૂહરચનાઓનો ઉપયોગ કરવાનાં મહત્ત્વ પર ભાર મૂક્યો હતો. તેમણે ઇકોલોજીકલ જાળવણી સાથે વિકાસને સંતુલિત કરવા, નદી સંરક્ષણના પ્રયાસો આજીવિકા, જૈવવિવિધતા અને સાંસ્કૃતિક વારસાને ટેકો આપે તે સુનિશ્ચિત કરવા સરકારના સંકલ્પનો પણ પુનરોચ્ચાર કર્યો હતો. આ બેઠકમાં કેન્દ્રીય જલ શક્તિ રાજ રાજ્યમંત્રી ભૂષણ ચૌધરી સહિત વિભિન્ન મંત્રાલયો અને રાજ્ય સરકારોના મુખ્ય હિતધારકોને એકઠા કરવામાં આવ્યા હતા.

નમામિ ગંગેના પ્રોજેક્ટ્સ અને સિદ્ધિઓની સમીક્ષા

કેન્દ્રીય મંત્રીએ નમામિ ગંગે મિશન હેઠળ 492 પ્રોજેક્ટ્સની પ્રગતિની સમીક્ષા કરી હતી. જેમાં 10 રાજ્યોમાં કુલ રૂ. 40,121 કરોડનો ખર્ચ થયો હતો અને આ મિશનની નદીને પુનર્જીવિત કરવા અને તેના ઇકોલોજિકલ સ્વાસ્થ્યને વધારવામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો. તેમણે નોંધ્યું હતું કે, રૂ. 19,478 કરોડનાં મૂલ્યનાં 307 પ્રોજેક્ટ પૂર્ણ થયાં છે. જે પાણીની ગુણવત્તા અને પ્રદૂષણ નિયંત્રણને સુધારવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ સીમાચિહ્નરૂપ છે. મંત્રીએ સુએઝ ટ્રીટમેન્ટ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરના વિકાસ પર વિશેષ ધ્યાન આપતા જણાવ્યું હતું કે, 3,346 એમએલડી સુએઝ ટ્રીટમેન્ટ ક્ષમતા ઊભી કરવામાં આવી છે અને નદીમાં ટ્રીટેડ ગંદા પાણીનો નિકાલ અટકાવવા માટે 4,543 કિ.મી.નું સુએઝ નેટવર્ક તૈયાર કરવામાં આવ્યું છે. તેમણે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે, આ પ્રયાસો પ્રદૂષણ નિયંત્રણ વ્યવસ્થાને મજબૂત કરવા અને ગંગાની ઇકોસિસ્ટમનાં લાંબા ગાળાનાં સ્થાયીત્વને સુનિશ્ચિત કરવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ છે.

પર્યાવરણીય પ્રવાહ (ઇ-ફ્લો) ગંગા તટપ્રદેશમાં અનુપાલન

ઇટીએફે દેવપ્રયાગથી હરિદ્વાર અને ઉત્તરપ્રદેશમાં ઉન્નાવ જિલ્લા સુધી નિયંત્રિત પાણીનો પ્રવાહ સુનિશ્ચિત કરવા માટે 2018નાં ગેઝેટ નોટિફિકેશનમાં આદેશ મુજબ પર્યાવરણીય પ્રવાહ (ઇ-ફ્લો)નાં નિયમોનું પાલન કરવાનું મૂલ્યાંકન કર્યું હતું. યમુના, રામગંગા, સોન, દામોદર, ચંબલ અને ટોસ  નદીઓ માટે ઇ-ફ્લો મૂલ્યાંકન પરના અભ્યાસો પર પણ ચર્ચા કરવામાં આવી હતી. મંત્રીશ્રીએ વર્ષ 2018નાં ગેઝેટ નોટિફિકેશનમાં ફરજિયાત સ્વરૂપે પર્યાવરણીય પ્રવાહ (ઇ-ફ્લો)નાં નિયમોનાં પાલનની સમીક્ષા કરી હતી. જેમાં ગંગાની ઇકોલોજિકલ અખંડિતતા જાળવવાની સરકારની કટિબદ્ધતા પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો. મંત્રીશ્રીએ યમુના, રામગંગા, સોન, દામોદર, ચંબલ અને ટોસ સહિતની મુખ્ય નદી પ્રણાલીઓ માટે ચાવીરૂપ ઇ-ફ્લો મૂલ્યાંકનની પણ સમીક્ષા કરી હતી. જેણે ભારતના નદીઓના તટપ્રદેશોમાં વૈજ્ઞાનિક જળ વ્યવસ્થાપનને વિસ્તૃત કરવાના સરકારના સંકલ્પને મજબૂત કર્યો હતો.

કડક ઔદ્યોગિક પ્રદૂષણ સર્વેલન્સ અને રિડક્શન

મંત્રીએ નમામી ગંગે મિશન અંતર્ગત ઔદ્યોગિક પ્રદૂષણને રોકવાના પ્રયાસોની વિસ્તૃત સમીક્ષા હાથ ધરી હતી. જેમાં પ્રદૂષણ મુક્ત ગંગા પ્રત્યે સરકારની અતૂટ પ્રતિબદ્ધતા પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો. આ બેઠકમાં સાતમા રાઉન્ડના નિરીક્ષણના પરિણામો પર પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો હતો. જેમાં ગંગા બેસિનમાં 4,246 અત્યંત પ્રદૂષિત ઉદ્યોગો (જીપીઆઈ)ને આવરી લેવામાં આવ્યા હતા. તેમણે નોંધ્યું હતું કે, 2,682 ઉદ્યોગો પ્રદૂષણ નિયંત્રણના નિયમોનું પાલન કરતા હોવાનું જણાયું હતું. પરંતુ તેનો ભંગ કરનારાઓ સામે કડક પગલાં લેવામાં આવ્યાં હતાં. મંત્રીશ્રીએ પુનરોચ્ચાર કર્યો હતો કે, ગંગાની શુદ્ધતા પુનઃસ્થાપિત કરવા માટે કડક ઔદ્યોગિક નિરીક્ષણ અને અમલીકરણ એ ટોચની પ્રાથમિકતા છે.

રિવરિન વેટલેન્ડ્સનું મૂલ્યાંકન અને સંરક્ષણ

આ બેઠકની મુખ્ય વિશેષતા એ હતી કે  કેન્દ્રીય મંત્રી જલ શક્તિ દ્વારા જીઆઇએસ લેયર એન્ડ ડેશબોર્ડનું ઉદઘાટન કરવામાં આવ્યું હતું. જે ડેટા-સંચાલિત સંરક્ષણ પ્રયાસોમાં નોંધપાત્ર સીમાચિહ્નરૂપ છે. આ અદ્યતન પ્લેટફોર્મ વેટલેન્ડ્સના વૈજ્ઞાનિક અને રીઅલ-ટાઇમ મોનિટરિંગ, વેટલેન્ડ્સ હેલ્થ સ્કોર્સ, જોખમ મૂલ્યાંકન અને અગ્રતા વર્ગીકરણોને સંકલિત કરવા માટેના પાયા તરીકે કામ કરશે. મંત્રીશ્રીએ ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે, આ અત્યાધુનિક સાધન નિર્ણય લેવાની પ્રક્રિયામાં વધારો કરશે. સંરક્ષણ વ્યૂહરચનાઓ સુધારશે અને લાંબા ગાળાનાં દરિયાકિનારાનાં વેટલેન્ડ્સને સુરક્ષિત કરશે અને તેનો જીર્ણોદ્ધાર સુનિશ્ચિત કરશે.

મંત્રીશ્રીએ પૂરના બફરિંગ, જૈવવિવિધતાના સંરક્ષણ અને ભૂગર્ભજળના રિચાર્જમાં વેટલેન્ડ્સની નિર્ણાયક ભૂમિકા પર ભાર મૂક્યો હતો. મંત્રીશ્રીએ વેટલેન્ડ હેલ્થ સ્કોર્સ, ખતરાની આકારણી અને અગ્રતા ધરાવતા વર્ગીકરણોને સંકલિત કરવા માટે રચાયેલ જીઆઇએસ લેયર એન્ડ ડેશબોર્ડનું ઉદઘાટન કર્યું હતું.  જે રિયલ-ટાઇમ મોનિટરિંગ અને વ્યૂહાત્મક હસ્તક્ષેપોને સક્ષમ બનાવે છે. તેમણે તમામ રાજ્યોને તેમના લાંબા ગાળાના સંરક્ષણને સુનિશ્ચિત કરવા માટે રિવરાઇન વેટલેન્ડ્સને સૂચિત કરવા અને વર્ગીકૃત કરવાના પ્રયત્નોને વેગ આપવા નિર્દેશ આપ્યો હતો અને ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે આ ઇકોસિસ્ટમ્સની સુરક્ષા ગંગા તટપ્રદેશના ઇકોલોજીકલ સંતુલનને જાળવવા માટે અભિન્ન છે.

ડ્રોન અને લિડાર ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરીને અદ્યતન ડ્રેઇન મેપિંગ

કેન્દ્રીય મંત્રીએ નદીના જીર્ણોદ્ધારમાં અત્યાધુનિક ટેકનોલોજીની પરિવર્તનકારી ભૂમિકા પર ભાર મૂક્યો હતો અને ગંગાના મુખ્ય થડની સાથે ચોક્કસ ડ્રેઇન મેપિંગ માટે ડ્રોન અને લિડાર ડેટાનો ઉપયોગ કરવાના મહત્ત્વ પર ભાર મૂક્યો હતો. સંરક્ષણ માટે ડેટા-સંચાલિત અભિગમ પર ભાર મૂકતા, મંત્રીશ્રીએ તમામ હિતધારકોને ડેટા કલેક્શનમાં સક્રિયપણે ફાળો આપવા અને અસરકારક હસ્તક્ષેપો ઘડવા માટે ડ્રેઇન મેપિંગ સિસ્ટમનો ઉપયોગ કરવા વિનંતી કરી હતી. તેમણે પર્યાવરણનાં વ્યવસ્થાપનમાં ટેકનોલોજીકલ નવીનતા માટે સરકારની કટિબદ્ધતાની પુનઃપુષ્ટિ કરી હતી અને એ સુનિશ્ચિત કર્યું હતું કે, આ પ્રકારની પ્રગતિઓ નમામિ ગંગે મિશનનાં સ્વચ્છ અને સ્વસ્થ ગંગાનાં લક્ષ્યાંકને હાંસલ કરવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે.

(ગંગા મુખ્ય નદી પરની તમામ ગટરનું મેપિંગ)

ગંગા-યમુના દોઆબમાં એક્વિફર મેપિંગ

મંત્રીશ્રીએ ગંગા-યમુના દોઆબમાં એક્વિફર મેપિંગના પ્રયાસોની વિસ્તૃત સમીક્ષા હાથ ધરી હતી. ખાસ કરીને પ્રયાગરાજ-કાનપુર પટ્ટા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું હતું. જેમાં નદીના પ્રવાહ અને ભૂગર્ભજળના ભંડારને જાળવી રાખવા માટે તેના મહત્વને રેખાંકિત કરવામાં આવ્યું હતું. જળ સંસાધન વ્યવસ્થાપનમાં વૈજ્ઞાનિક પ્રગતિની પ્રશંસા કરતા, તેમણે અભ્યાસની મુખ્ય સિદ્ધિઓ પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો. જેમાં એક્વિફર્સના 3D પ્રતિરોધકતા નકશાના વિકાસ અને એક પૈલીઓચેનલ નકશાનો સમાવેશ થાય છે. જે એક્વિફર્સ અને નદી પ્રણાલીઓ વચ્ચે નિર્ણાયક કડીઓ સ્થાપિત કરે છે. સક્રિય જળ સંચય વ્યૂહરચનાઓના મહત્વ પર ભાર મૂકતા મંત્રીએ નોંધ્યું હતું કે, નદીના પ્રવાહને વધારવા માટે 159 રિચાર્જ સાઇટ્સની ઓળખ કરવામાં આવી છે અને તેમણે ભલામણ કરવામાં આવેલી મેનેજ્ડ એક્વિફર રિચાર્જ (એમએઆર) યોજનાના અમલીકરણ પર ઝડપી કાર્યવાહી કરવાની સૂચના આપી હતી.

ટેકનોલોજી અને નવીનતા સાથે સંરક્ષણ પ્રયાસોને મજબૂત કરવા

મંત્રીશ્રીએ જીઆઇએસ-આધારિત વેટલેન્ડ મોનિટરિંગ, લિડાર ડ્રેઇન મેપિંગ, એક્વિફર રિચાર્જ અને કડક પ્રદૂષણ નિયંત્રણ માટે સરકારની પ્રતિબદ્ધતાની પુનઃપુષ્ટિ કરી હતી. નમામિ ગંગે મિશન હેઠળ ગંગાને પુનઃસ્થાપિત કરવા અને તેનું સંરક્ષણ કરવા માટે નવીન, ટેકનોલોજી આધારિત વ્યૂહરચનાઓ ચાલુ છે. જે ભવિષ્યની પેઢીઓ માટે સ્વચ્છ અને તંદુરસ્ત નદી સુનિશ્ચિત કરે છે.

જળ સંસાધન વિભાગ, નદી વિકાસ અને ગંગા જીર્ણોદ્ધાર વિભાગના સચિવ દેબાશ્રી મુખર્જી, સચિવ, પેયજળ અને સ્વચ્છતા વિભાગ (ડીડીડબલ્યુએસ), શ્રી અશોક મીના; જેએસએન્ડએફએ, ડીઓડબલ્યુઆર, આરડી એન્ડ જીઆર રિચા મિશ્રા, નેશનલ મિશન ફોર ક્લીન ગંગા (એનએમસીજી)ના ડાયરેક્ટર જનરલ રાજીવ કુમાર મિતલ, ડાયરેક્ટર જનરલ (ટૂરિઝમ) સુશ્રી મુગ્ધા સિંહા, સંયુક્ત સચિવ ડીડીડબલ્યુએસ, શ્રી જિતેન્દ્ર શ્રીવાસ્તવ, સેક્રેટરી (ઉત્તરાખંડ) શ્રી શૈલેષ બાગોલી, યુપીજેએનના મેનેજિંગ ડિરેક્ટર ડો.રાજ શેખર, સેક્રેટરી અર્બન ડેવલપમેન્ટ બિહાર શ્રી અભય સિંઘ, પ્રોજેક્ટ ડિરેક્ટર સુશ્રી નંદિની ઘોષ; નમામિ ગંગે મિશનના એક્ઝિક્યુટિવ ડિરેક્ટર્સ અને પાવર અને ટૂરિઝમ મંત્રાલયોના પ્રતિનિધિઓ. ઉત્તરપ્રદેશ, ઉત્તરાખંડ, ઝારખંડ, પશ્ચિમ બંગાળ અને બિહારનાં રાજ્ય-સ્તરનાં મહાનુભવોએ પણ તેમાં ભાગ લીધો હતો, જેમાં તેમણે નદીનાં જીર્ણોદ્ધારનાં પ્રયાસોને આગળ વધારવા જોડાણનો અભિગમ સુનિશ્ચિત કર્યો હતો.